Muziekgebouw aan ’t IJ – Amsterdam – 8 maart 2018
Silbersee durfde het aan, ‘Stimmung’ het meesterwerk van Karlheinz Stockhausen, dat zijn zeer roerige, het stuk werd zelfs afgebroken, Nederlandse première beleefde tijdens het Holland Festival van 1969, weer op de planken brengen. Een razend ingewikkeld stuk, met name door de grote hoeveelheid keuzes die Stockhausen de zes vocalisten laat maken. Het is het eerste concert in wat een reeks moet worden van moderne madrigalen, teruggrijpend op de Renaissance waarin dit type compositie ontstond. ‘Stimmung’ wordt aangevuld met muziek van Anthony Fiumara en Seung-Won Oh.
Het woord ‘Stimmung’ heeft meerdere betekenissen die allen van toespassing zijn op dit stuk. Allereerst is er de muzikale stemming. Stockhausen koos voor de zogenoemde reine stemming die afwijkt van de in de klassieke muziek vanaf de barok gebruikelijke gelijkzwevende stemming. Ten tweede slaat het woord ‘Stimmung’ ook, net als in het Nederlands, op humeur. In de juiste stemming zijn. Dit spirituele element vinden we ook terug in dit stuk.
Stockhausen schreef het stuk tijdens een verblijf in februari en maart 1968 in de VS aan de Long Island Sound, de zeestraat ten noord-oosten van New York. Hij was onder de indruk van de muziek van La Monte Young, die aan het experimenteren was met drones. Dat was niet geheel toevallig aangezien de zeven jaar jongere La Monte Young op zijn beurt in 1959 bij Stockhausen in Darmstadt had gestudeerd. De invloed van de Amerikaanse minimalisten is dan ook hoorbaar, maar er is meer. Voordat Stockhausen bij Long Island Sound aankwam, was hij in Mexico geweest waar hij de ruïnes had bezocht van oude indianensteden. Naar eigen zeggen was dat van nog grotere invloed op dit stuk.
Overigens maakte Stockhausen later de opmerking dat er helemaal geen belangrijke ideeën aan het stuk ten grondslag lagen. Dat is op zich opmerkelijk, aangezien je als luisteraar in de vijf kwartier dat ‘Stimmung’ duurt toch echt een andere beleving hebt. Het stuk klinkt als een sjamanistisch ritueel, mede door het feit dat het geheel is opgebouwd uit boventonen. Een vorm van zang die we veel tegenkomen in de muziek van Centraal Azië en Mongolië. De repeterende patronen die de zangers naar voren brengen heeft een onmiskenbaar transcendente werking. Typisch Stockhausen is dan weer dat hij tussen de fonetische klanken echte woorden strooit die los staan van hun context. Het rijtje dagen bijvoorbeeld dat in het Duits wordt voorgelezen en dat eindigt met “Mittwoch”. De enige dag die niet eindigt op “Tag” en daarmee wat vreemd klinkt.
Bijzonder is het stuk ook door de structuur. In plaats van een sluitende partituur geeft Stockhausen hier 51 secties, ‘Momente’ in zijn taal, met allemaal een eigen karakter. De drie vrouwen leiden ieder acht keer en de drie mannen negen keer. De leiding nemen betekent hier het kiezen van het vocale patroon, binnen een vaststaande toonhoogte. Voor die keuze zijn diverse modellen gegeven, klinkerklanken, fonetische patronen en woorden. Verder zijn er nog door Stockhausen geschreven erotische gedichten die voorgedragen moeten worden en worden de zangers geacht ‘magische namen’ in te brengen. Zo horen we in het begin de naam “Vishnu” voorbij komen.
Kortom een nogal complex geheel dat vraagt om veel voorbereiding, perfecte samenwerking en maximale timing. Ingrediënten waar de vocalisten gelukkig ruimschoots over beschikken. Met ‘Stimmung’ laat Silbersee wederom horen tot de top van de vocale muziek te behoren, zoals ze eerde aantoonde met Homo Instrumentalis. Maar hierna was het wel genoeg. Na 75 minuten Stockhausen is de koek op. Over de muziek van Fiumara en Oh kunnen we dan ook niets zeggen.
Dit programma wordt overigens verder nog uitgevoerd op 8 september in Utrecht tijdens de Gaudeamus Muziekweek en op 8 november in ‘s-Hertogenbosch tijdens November Music.