Een actueler werk als het uit 2014 stammende ‘Exil 3 (Das Leben des Emigranten Edvard)’ van Vinko Globokar is moeilijk denkbaar. Globokar weet waar hij over praat. Hij werd geboren in Slovenië en woonde in Frankrijk, Duitsland, Italië en de VS en is dus zijn hele leven al immigrant. Maar het begon in Frankrijk waar hij naar eigen zeggen vrij toevallig terecht kwam, aan het werk toog als trombonist in jazzbands en zich van daaruit ontwikkelde tot één van de belangrijkste componisten van onze tijd.
Het verhaal achter dit stuk, dat vorig jaar op Cd werd uitgebracht door NEOS Music neemt een aanvang in 2010 als een groep muzikanten uit voormalig Joegoslavië Globokar om een stuk vraagt, dat wordt ‘Exil 1’. Uitgevoerd wordt het niet, wat evenmin gebeurt met nr. 2. Tot Globokar het verzoek krijgt van de Bayerischen Rundfunks, met als resultaat dit ‘Exil 3 (Das Leben des Emigranten Edvard)’, dat de componist baseert op 49 gedichten en bedoelt is voor orkest, groot koor, sopraan, verteller, contrabasklarinet en improvisator. Dat laatste moet nog even extra aandacht krijgen. Hier komt Globokars biografie om de hoek kijken en zijn levenslange carrière als trombonist in de vrije improvisatie versus die van componist. Improvisatie neemt dan ook een belangrijke plaats in binnen dit stuk.
Het begint allemaal met een hartverscheurende schreeuw, althans zo lijkt het want het blijkt al snel de contrabasklarinet te zijn, als opmaat voor het eerste gedicht van de 49 die Globokar selecteerde uit de bundel ‘Cent poèmes sur l’exil’ en die hij in zeven talen vertaalde, enerzijds om er een internationaal karakter aan te geven en anderzijds om ervoor te zorgen dat de luisteraar niets begrijpt van de gezongen teksten, net zoals een immigrant vaak niets begrijpt van de taal die wordt gesproken in zijn nieuwe land. De gedichten hebben met elkaar gemeen dat ze handelen over de immigrant en hoe die zich voelt. Helemaal aan het begin geeft het koor het reeds weer: “Sem sam / Sono solo / Je suis seul / Ich bin allein.” En de Turkse schrijver Nazim Hikmet noemde het exil een zwaar beroep. De gedichten verhalen ervan, van de pijn, de eenzaamheid en het verlies, maar ook van de afgunst, de haat en het onbegrip van de nieuwe buren. Globokar verklankt het groots met heftige dissonanten, een dramatisch, soms bijna hysterisch zingende sopraan – een prachtige rol van Piia Komsi en een bij tijd en wijlen uitzinnig koor, hier dat van de Beierse radio.
Tussen de gedichten door leest de verteller, hier acteur Bruno Ganz, passages voor uit ‘het leven van de emigrant Edvard’, geschreven door Globokar zelf. Een verhaal dat begint in Globokar’s vaderland Slovenië en waarin reeds aan het begin één van de belangrijkste reden voor emigratie wordt genoemd: armoede. Edvard’s vader vertrekt meerdere keren naar Amerika, iedere keer één van zijn kinderen meenemend. Edvard hoort daar niet bij, hij komt uiteindelijk als arbeider in Frankrijk terecht, net als zijn vader het geluk zoekend. Dat vindt hij als kantinebeheerder, samen met zijn vrouw Kristina. Het is de tweede wereldoorlog die roet in het eten gooit, zorgt voor sluiting van de mijn en de terugkeer van Edvard naar Slovenië, dan deel van de nieuwe republiek Joegoslavië. Na de nodige omzwervingen en tegenslagen eindigt hij als baksteenfabrikant en bouwt zo mee aan het nieuwe Joegoslavië. Met enige ironie voegt Globokar daar, helemaal aan het eind van dit stuk nog één zin aan toe: “das im Übrigen gar nicht mehr existiert.”
Met ‘Exil 3 (Das Leben des Emigranten Edvard)’ componeerde Globokar zonder meer een zeer boeiend maar tevens beklemmend en vervreemdend stuk. Een stuk vol wrijving, de instrumenten schuren en de stemmen piepen en knarsen. Het koor en en het orekest van het Symfohieorchester des Bayerischen Rundfunks verrichten hier onder leiding van Peter Eötvös een topprestatie en, zoals reeds opgemerkt, Komsi en Ganz doen hier niet voor onder, evenals Michael Riessler op contrabasklarinet.
Bekijk hier een korte impressie van de totstandkoming van de première op 20 februari 2015, ter gelegenheid van Globokar’s tachtigste verjaardag: