Theater Amsterdam, Amsterdam (Holland Fesival) – 30 mei 2019

Het Holland Festival is begonnen. En wel met het in alle opzichten imposante ‘The Head  & The Load’ van de Zuid-Afrikaanse regisseur en beeldend kunstenaar William Kentridge. Samen met danser en choreograaf Faustin Linyekula, afkomtig uit Congo, is hij dit jaar Associate Artist. Dat betekent dat Afrikaanse kunst een stevige stempel op deze editie van het Holland Festival drukt. Een moedig, maar ook zeer terecht statement in deze tijden van groeiende xenofobie. Vier keer is deze voorstelling maar liefst te zien in Theater Amsterdam.

Een Ghanees spreekwoord zegt: “The head and the load are the troubles of the neck”, iets waar de gemiddelde fysiotherapeut mee kan instemmen. Maar er zit ook nog een andere boodschap in deze uitdrukking, die Kentridge deed kiezen voor juist deze zin als titel voor deze complexe voorstelling waarin toneel, dans, muziek, opera en beeldende kunst op vernuftige wijze samenkomen: de zwarte mens was er eeuwenlang om te werken, te sjouwen, af te zien. Dat was zo tijdens de slavernij, maar zoals dit stuk laat zien, ook nog ver daarna. ‘The Head & The Load handelt over de Eerste Wereldoorlog zoals die werd gestreden in Afrika. Een nagenoeg vergeten hoofdstuk in de geschiedenis, maar de koloniën, in handen van Frankijk en Engeland, respectievelijk  Duitsland, waren eveneens een strijdtoneel. Er vielen daar ongeveer een miljoen slachtoffers, waaronder 30.000 soldaten, 300.000 dragers en verder tegen de 700.000 burgers. In een oorlog die hen niet eens aanging. Het meest schrijnend is dan ook wellicht die scene waarin een polyfoon koor ‘God save the king’ zingt. Niet hun koning, maar die van de overheerser. Een koning waar je echter wel voor diende te sterven.

Kentridge’ kracht ligt in de gekozen vorm die een loodzwaar verhaal wonderlijk licht maakt.  Een reusachtig toneel, 55 meter lang, 10 meter diep – de reden dat naar dit theater werd uitgeweken – herbergt een opvallend surrealistische, dadaïstische wereld: kleine podia’s op dit grote podium, krachtige videobeelden, schaduwen van de spelers die een eigen functie hebben, muziek van Philip Miller en Thuthuka Sibisi waarin Afrikaans, variété, jazz en westerse klassieke muziek hand in hand gaan, te veel om op te noemen maar samenvattend als overrompelend totaaltheater, waarin ieder individu zijn of haar eigen rol heeft kunnen ontwikkelen.

Tegelijkertijd is de boodschap bepaald schokkend te noemen. De beelden die leefden in de koloniën over de zwarte bewoners zijn ons niet geheel onbekend, maar toch, dit soort onversneden racisme drukt je weer eens met je neus op de feiten. Een krachtige scène is die waar de zwarten worden geronseld, van vrijwilligheid was daarbij totaal geen sprake, in tegendeel, ieder huishouden was verplicht iemand te leveren. We horen een acteur verzuchten: “You have already taken all of me. Now you are taking my son”. En iets verderop klinkt de constatering: “They hope that I will die and not return home.” Dan volgt een indrukwekkende scene waarin we een lange rij personages voorbij zien trekken met lasten op hun hoofd, geprojecteerd als enorme schaduwen op de achterwand. Ze torsen oorlogsmateriaal, gasmaskers, maar ook de hoofden van politieke filosofen van alle pluimages en vlaggen. De muziek in deze scene is er naar, voorzien van een duistere, indringend slepende spanning.

Naderhand geen dank, geen erkenning. “The graves that were not mentioned”, sterker nog: “The graves that even were no graves”. Het zit al besloten in de kijk op deze mensen, alsof het louter hulpmaterialen waren: “They have no names, they have numbers. You don’t call them, you count them.” Congo moest tweehonderdduizend dragers leveren, Oeganda vierhonderdduizend. Omgerekend waren dat drie dragers voor een soldaat, negen  voor een officier – en dat betekende ook de whisky soda klaarzetten en driehonderd voor elk kanon. Veel van die honderdduizenden die daarbij omkwamen, hadden in leven kunnen blijven. Hun dood was te wijten aan ziektes als tyfus, malaria, dysenterie, voor een belangrijk het gevolg van de zeer slechte leefomstandigheden. Enkele honderden zwarten meer of minder, het maakte immers niets uit! We zien het geprojecteerd: de formulieren met de namen, de doodsoorzaak, de getallen, terwijl een polyfoon koor een indrukwekkend serene hommage brengt.

De laatste beelden tonen de eerste leiders van het Afrika na de dekolonisatie. Helaas leverde het weinig verbetering. De effecten van het kolonialisme verdwijnen niet zo maar, ook de boodschap van Kentridge. Dit stuk mag dan handelen over gebeurtenissen een eeuw geleden, de onderliggende overtuigingen, normen en waarden zijn helaas nog steeds alom aanwezig.

Bekijk hier de trailer van ‘The Head & The Load’: