De Bijloke, Gent – 17 mei 2025

Muziekcentrum De Bijloke in Gent besteedde, als enige concertzaal in de wijde omtrek, dit seizoen veel aandacht aan de honderd jaar geleden geboren Pierre Boulez. Als laatste klonk gisterenavond het door Boulez zelf opgerichte Ensemble Intercontemporain, nog altijd één van de meest toonaangevende ensembles als het gaat om hedendaags gecomponeerde muziek. Want laten we dat vooral niet vergeten, Boulez liet niet alleen een relatief klein, maar wel indrukwekkend en toonaangevend oeuvre na, hij stichtte ook zowel het IRCAM, nog altijd toonaangevend binnen de elektronische muziek, als dit ensemble. Die muziek van Boulez kent twee belangrijke invloeden die we ook gisterenavond weer duidelijk herkenden. De eerste is die van Arnold Schönberg en zijn twaalftoonstelsel, de tweede is die van Claude Debussy en zijn aandacht voor klank. Van de tweede klonk gisterenavond ook muziek, ‘En blanc et noir’, voor twee piano’s, waardoor we die invloed ook goed konden terughoren. Zowel in ‘Incices’, voor piano, als in ‘Sur incices’, voor die wonderlijke combinatie van drie piano’s, drie harpen en drie percussionisten.

Maar laat ik eens beginnen met Debussy, die als componist nog tonaal componeerde, al bevinden zijn klankuitingen zich op de rand. Voor hem lag de uitdaging echter op een geheel ander vlak dan die van Schönberg. Debussy werd niet voor niets een impressionist genoemd – waar hij het zelf overigens niet mee eens was, hem ging het om de klankkleur, het uitbeelden van de werkelijkheid in klank, het vangen van de sfeer. En dus niet in het vertellen van het verhaal, iets waar ook Schönberg zich tegen verzette. En iets wat ook Boulez dus met Debussy deelde. Stromend klinkt het eerste deel, ‘Avec emportement’, waarin direct opvalt hoe goed Debussy de klanken van de twee piano’s met elkaar vermengt tot één klaterende stroom. ‘Incises’, dat Boulez in 1994 schreef, op verzoek van Luciano Berio voor een pianoconcours, heeft er zeker kenmerken van. Prachtig ook die eerste helft van het tweede deel, ‘Lent, sombre’. knap gedoseerde, ietwat duistere noten horen we hier, waarmee Debussy je zonder meer weet mee te slepen. En ook in het derde deel ‘Scherzando’ tovert de componist prachtige klankkleuren tevoorschijn.

Boulez was een perfectionist en bleef dan ook vaak aan zijn stukken sleutelen, zo maakte hij in 2001, na het uit 1996 stammen ‘Sur incices’ een nieuwe en beduidend langere versie van het pianostuk, de versie die ook vanavond klinkt. De componist baseerde zich op de zogenaamde ‘Sacher hexachord’, een muzikaal cryptogram op de naam van de Zwitserse dirigent Paul Sacher. Louter abstracte notenclusters dus in dit stuk en het er op gebaseerde ‘Sur incices’. Een stuk waar een pianist zijn tanden op kan stuk bijten, wat ook de bedoeling was voor dat pianoconcours. Maar wat vaker het geval is bij de muziek van Boulez, desondanks is het ook een boeiend en spannend stuk, met name in dat vrij rustige tweede deel, waarin de componist iedere keer weer vanuit de stilte een nieuw cluster noten afvuurt, tot het laatste cluster oplost in de ruimte. ‘Sur incices’ is niet simpelweg een uitbreiding van het pianostuk naar een stuk voor ensemble. Het stuk duurt drie keer zo lang en Boulez bouwt hier een adembenemend klankkunstwerk voor instrumenten die qua klank bijzonder veel met elkaar gemeen hebben. Door te kiezen voor piano’s, harpen, vibrafoons, marimba’s, het klokkenspel en nog zo wat slagwerk dat in dezelfde richting zit, kiest Boulez voor een bijzondere vorm om voort te bouwen op de met ‘Incises’ ingeslagen weg. Het is alsof die ene piano eindeloos wordt uitgebreid met talloos veel meer klankkleuren tot een soort van superinstrument. Een zonder meer indrukwekkende kijk- en luisterervaring. Want live wint dit stuk zonder meer van welke Cd uitvoering ook, al klinken die nog zo mooi.

De invloed van Boulez reikt ver, vele componisten na hem zijn door hem geïnspireerd. Onder andere de spectralisten bouwden in de jaren ’70 van de vorige eeuw, middels wiskundige reeksen en elektronische weergaves van klank, voort op de door Boulez ingeslagen weg. Gérard Grisey was één van de bekendste van deze groep componisten. Maar ‘Stèle’, een vrij kort werk voor twee percussionisten, waar dit concert mee begint, doet helaas weinig recht aan deze voor de verdere ontwikkeling van de hedendaagse gecomponeerde muziek zo belangrijke componist. Een ander stuk van Boulez had meer op zijn plaats geweest.