Vandaag sta ik weer eens stil bij het strijkkwartet, middels twee totaal verschillende albums. Het Vivere String Quartet speelt redelijk traditionele muziek van drie componisten uit Oekraïne: Zóltan Almashi, Vasyl Barvinksy en Hanna Harvylets. ‘Prayer for Ukraine’ kreeg het album als titel en het verscheen bij Phenotypic Recordings. Gabriel Irany komt uit Transsylvanië, nu formeel een deel van Roemenië, niet ver van de grens met Oekraïne, ooit een gebied dat zich over beide landen uitstrekte. Maar Iranyi, zo maakt het bij Kairos Music verschenen ‘String Quartets Extended’ duidelijk, wel geheel andere, veel experimentelere muziek dan de bovenstaande drie componisten. Dat heeft natuurlijk niets met de landstreek te maken, net zo min als met de leeftijd, Irany is dertig jaar ouder dan Almashi, maar alles met muzikale opvattingen.
Van de drie Oekraïense componisten zijn er twee reeds overleden, Barvínsky leefde van 1888 tot 1963; Havrylets van 1958 tot 2022 en Almashi werd geboren in 1973. Componisten dus uit drie verschillende tijdperken. Dat dat ‘Prayer’ en het strijkkwartet van Barvínksy vrij traditioneel klinken, hoeft dus niet te verbazen. Hij kwam uit wat nu Lviv is. Toen de componist werd geboren was het echter nog Lemberg en onderdeel van Oostenrijk-Hongarije. Na de eerste wereldoorlog werd het Polen en in 1939 trokken de Russen binnen. Hij werd al snel naar een strafkamp verbannen en spendeerde de laatste jaren in vrijheid met het reconstrueren van zijn oeuvre, alle partituren werden bij zijn arrestatie vernietigd. Dit ‘Prayer’ is dan ook een deel van een verloren geraakt pianokwintet. Het klinkt prachtig ingetogen, inderdaad als een muzikaal gebed. Het strijkkwartet stamt uit 1935 en dus nog uit zijn Poolse tijd. Een boeiende compositie waarin we duidelijk de invloed van de Oekraïense volksmuziek horen. Havrylets heeft nog geruime tijd kunnen genieten van de val van de Sovjet dictatuur, de beide stukken op dit album, ‘To Mary’ uit 1999 en ‘Expressions’ uit 2004 en heeft ze in alle vrijheid kunnen componeren. Hoe wrang dat ze in 2022 overleed, drie dagen na de Russische invasie door een tekort aan medicijnen. Dat ‘To Mary’ lijkt qua sfeer wel wat op ‘Prayer’ van Barvínksy, op zich natuurlijk niet echt verbazingwekkend, ook hier betreft het immers een gebed. Indrukwekkend is zeker ook ‘Expressions’, een vrij spannend, maar ook wat weemoedig stuk, prachtig gespeeld door dit kwartet. Ondanks dat deze composities vrij recent zijn, ademen ze in alles de traditie en is de invloed van de volksmuziek groot. Dat geldt eveneens voor de beide stukken van Almashi. Zowel zijn uit 2019 stammende ‘Carpathian Song’ als zijn in 2022 voor de inwoners van Mariapoel gecomponeerde ‘Maria’s City’, beiden overigens prachtige stukken, ademen in alles de traditie.
‘String Quartets Exteded’ bevat het vierde en vijfde strijkkwartet van Iranyi, zijn ‘Vier Liebesgedichte von Paul Celan’ voor sopraan en strijkkwartet en ‘Three Soundscapes’ voor de bijzondere combinatie van sheng en strijkkwartet. Aan het Sonar Quartett de taak om deze veeleisende stukken te spelen, samen met de sopraan Claudia Barainsky en Wu Wei voor de shengpartij. Rollen die allen met glans vervullen. In het eerste deel, ‘Moderato sustenuto’ van zijn vierde strijkkwartet bouwt de componist geleidelijk zijn klankwereld op uit slechts enkele noten. In het tweede deel, ‘Con moto. Agitato’ krijgt het stuk verder vorm en valt met name het weerbarstige karakter op. In het ‘Largo assai’ klinken de strijkers wat harmonieuzer, waarbij ook de spanning opvalt. Mooi ook dat stemmige laatste deel in dit kwartet: ‘Estremanente lento’. Het vijfde vangt dynamischer aan, met het ‘Leggiero, con motto’ creëert Iranyi direct spanning. In het ‘Tempo Moderato’ krijgt een en ander wat meer vorm, maar ook nu valt het weerbarstige karakter van de muziek op. Bijzonder is die gemankeerde ritmiek in het derde deel, ‘Presto e preciso’ en de spanning die Iranyi hiermee in zijn stuk weet te brengen. Het ‘Adagio assai’ contrasteert hier op zeer ingetogen wijze sterk mee en brengt je als luisteraar in een aangename stemming, iets dat Iranyi in het grillige slot, ‘Vivo, capriccioso’, kundig weer ongedaan maakt. De in 1970 overleden Paul Celan behoort tot de belangrijkste dichters van de vorige eeuw. Iemand die, als één van de weinige overlevenden van de Holocaust, waarin hij zijn beide ouders verloor, aan deze verschrikkingen vorm gaf, onder andere in zijn meest beroemde gedicht ‘Todesfuge’. Iranyi zette vier liefdesgedichten van hem, waarin de tragiek niettemin altijd weer doorklinkt, op muziek. De hoofdrol is hier vanzelfsprekend voor de sopraan, het kwartet ondersteunt op bescheiden wijze. Hoogtepunten voor mij op dit album zijn die ‘Three Soundscapes’, met name vanwege de wijze waarop Iranyi hier de klank van de sheng met die van de strijkers vermengt tot exact dat wat de titel aangeeft: drie geluidskunstwerken.
‘Prayer for Ukraine’ is te beluisteren via Bandcamp en daar ook te koop. ‘String Quartets Extended’ is te beluisteren via Spotify:
