Nationale Opera en Ballet, Amsterdam – 11 maart 2023

Waarom associeerde ook ik Joséphine Baker tot voor kort met haar dans in een bananenrokje en wist ik niet dat ze een bijzonder grote rol heeft gespeeld in het Franse verzet in de Tweede Wereldoorlog waar ze zowel het Legion d’Honneur voor kreeg als het Croix de Guerre? Om nog maar te zwijgen over de rol die ze heeft gespeeld in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, het land dat ze in 1925 had verlaten omdat ze in Parijs meer kon verdienen. ‘Perle Noire – Meditations for Joséphine’ dat na zeven jaar Nederland bereikt in het kader van Opera Forward Festival levert me wat antwoorden, maar stelt tegelijkertijd niet geheel gerust.

Claudia Rankine die het libretto schreef laat Baker, prachtig neergezet door de sopraan Julia Bullock,  ergens in de opera zeggen: “I wonder if you know who you are. I know I am black…but do you see yourself?…Do you fully know that what is missing in me, was taken from me by you before either of us arrived here? Het antwoord dat ik moet geven op deze vraag luidt helaas “nee”. Ook ik ben mij onvoldoende bewust van wat racisme is, hoe racisme voelt. Hoe kan ik ook, als blanke man. Maar dat ontslaat mij geenszins van de verantwoordelijkheid om proberen zo ver mogelijk te komen. Tegelijkertijd is het een verklaring voor mijn blinde vlekken, bijvoorbeeld als het gaat over Joséphine Baker.

Helaas leidt deze opera, hoe bijzonder ook, eveneens aan diezelfde blinde vlekken. Ik word er de volgende dag via de mail nog op gewezen door de zwarte dame die naast me zit en waar ik na afloop mee in gesprek raak. Ze heeft het bijzonder scherp gezien en ik ben haar dankbaar dat ze haar inzichten met me wilde delen en mij zo weer een stapje verder heeft geholpen om wakker te worden. Want ja, aandacht voor het racisme dat rondom Baker speelde is goed, welke blanke vrouw had men ooit voorgesteld om in een bananenrokje te gaan dansen? Maar dat is beslist niet het gehele verhaal. Want hoe je het ook wendt of keert, Baker was ongelofelijk veel meer dan dat cliché. Maar waarom overheerst in deze opera dan de pijn van het racisme? Waarom komt het verhaal niet veel verder dan dat? Wat zegt dit over Bullock, Rankine en componist Tyshawn Sorey en de pijn die zij ongetwijfeld zelf voelen? Of hebben we hier een voorbeeld van wat Franz Fanon zo prachtig beschrijft, iets waar Rankine zich overigens uitstekend bewust van is, aangezien ze hem zelf aanhaalt in het programmaboek, namelijk dat “zwarte mensen na verloop van tijd het devaluerende werk van de racisten zelf doen”?

Zoals mijn buurvrouw het zo mooi verwoordt (en waar ik natuurlijk toestemming voor heb gevraagd): “Joséphine Baker, een waarachtig grote en legendarische vrouw, wordt in dit werk teruggebracht tot slechts haar pijn, haar trauma, en zelfs het trauma van alle zwarte mensen. Terwijl het juist ongelooflijk is dat ze heeft bereikt wát ze heeft bereikt, ondanks alles wat ze in het leven tegen had, en waarvoor ze onlangs is geëerd door de overbrenging van haar stoffelijke resten naar het Panthéon. En het werk eindigt ook werkelijk in een soort overtreffende sublimatie van die verdrietigheid, en niet in haar kracht, en wat ze heeft betekend. Heel jammer vind ik dat”.

Het zit in het libretto, maar ook in de muziek. Want ook al is die zonder meer prachtig, het laat een heel andere kant horen van Sorey, die ik qua componist en musicus, hij speelt ook zelf mee als lid van het International Contemporary Ensemble, wel dacht te kennen, kenmerkt die zich ook door veel nadruk op het lijden. Vooral naar het einde toe is Sorey redelijk vaak zwaar op de hand, culminerend in oorverdovend slagwerk. Op andere momenten werd ik echter aangenaam verrast, met name door de grote melodische kracht, maar ook door de mix van blues, gospel, jazz, Franse chansons en hedendaags gecomponeerde muziek. En dan is er Bullock die aan die gespletenheid vorm probeert te geven, de sterke Baker spelend, die zich omhoog vecht, ook al betekent dit dat ze op het podium een rol moet spelen, de Baker die op zichzelf reflecteert en zich afvraagt of de prijs die ze betaalt niet té hoog is, maar ook de Baker die zich slachtoffer voelt en zich afvraagt waarom je niet gewoon zwart kunt zijn. “Ja, wat is er eigenlijk mis mee”, denk ik samen met haar, maar dat is natuurlijk al te naïef. De strijd is pas net begonnen, we hebben nog een lange weg te gaan. Mijn buurvrouw, maar vooral ik en mijn witte medemens.

Bekijk hier de introductie tot de opera: