Salzlager, Kokerei Zollverein, Essen (Ruhrtriiiennale) – 21 september 2018
Tien jaar geleden, op 18 september 2008 stierf in Keulen de Argentijns-Duitse componist Mauricio Kagel. Om zijn bijdrage aan de hedendaags gecomponeerde muziek te gedenken koos Chorwerk Ruhr onder leiding van hun chef-dirigent Florian Helgath, als onderdeel van de Ruhrtriiiennale 2018, voor een uitvoering van zijn ‘Chorbuch’, ontstaan tussen 1975 en 1978, aangevuld met muziek van Johann Sebastian Bach.
Kagel componeerde voor zijn ‘Chorbuch’ een 53 tal koralen, gebaseerd op die van Bach. In zijn aanwijzingen stelt hij voor de uitvoering een aantal eisen. De meest bijzondere is wellicht wel dat ze nooit alle 53 achter elkaar mogen worden uitgevoerd! De uitvoerders moeten een keuze maken. Verder geeft Kagel maximale vrijheid, de volgorde mag zelf gekozen worden, koralen mogen worden herhaald en gecombineerd met stukken van andere componisten, de keuze voor welke staat de uitvoerders eveneens vrij. Chorwerk Ruhr koos voor de koralen van Bach, geen vreemde keuze aangezien Kagel zich door deze koralen liet inspireren voor zijn eigen cyclus.
Voor de pauze brengen ze eveneens Bach. Drie motetten voor dubbelkoor. De eerste ‘Singet dem Herrn ein neues Lied’ is opvallend feestelijk en opzwepend voor een motet, dat meestal werd geschreven voor een begrafenis of een herdenking. En Helgath kiest hier voor een stevig tempo wat leidt tot een enerverende uitvoering. Prachtig klinkt de samenzang in het laatste woord, ‘Halleluja!’. Een motet voor dubbelkoor betekent tevens dat het koor hier in twee delen is gescheiden, met ieder hun eigen partij. Soms vallen ze samen maar veel vaker creëert Bach hier een spannende symbiose. Het komt bijvoorbeeld mooi tot uiting in de passage “Fürchte dich nicht, denn Ich habe dich erlöset”. Met name die eerste drie woorden, die ook terugkomen in de titel van dit motet, ‘Fürchte dich nicht, ich bin bei dir’, leveren voer voor enerverende samenzang. Tussen de drie motetten klinken twee versies van ‘Allein Gott in der Höh sei Ehr’ voor orgel solo, uitgevoerd door Christoph Lehmann. Natuurlijk klinkt een kerkorgel mooier, maar dankzij de opvallend goede akoestiek van de Salzlager vormt het een aangenaam intermezzo.
Kagel speelt op bijzondere wijze met de koralen van Bach. De muziek neemt hij zeker serieus maar de conventies die bij de muziek horen, stelt hij in dit ‘Chorbuch’ wel ter discussie. Zo gebruikt hij Sprechgesang, laat hij de koorleden schreeuwen, fluisteren, fluiten en een megafoon gebruiken en klinken de stemmen soms opvallend ‘vals’. Die kant van Kagel, het theatrale, kennen we ook van andere stukken van hem als ‘Der Tribun’, dat tijdens November Music 2016 werd uitgevoerd met een mooie rol van Jan Decleir. Bijzondere momenten genoeg in de keuze die Chorwerk Ruhr maakte uit de 53 koralen. ‘Ach Gott und Herr’ wordt gefloten, prachtig hoe dit in het tweede deel samenvalt met het orgel. Komisch is het moment in ‘Heut triumphieret Gottes Sohn’ waarin “Halleluja..ja..ja” klinkt met een intonatie die het ja beklemtoont. En “Es ist Genug” wordt door de alt zo steunend gebracht dat je haast medelijden met haar krijgt.
Bewonderenswaardig is bovendien de combinatie Kagel – Bach en de souplesse waarmee het koor tussen hun beider werk schakelt. De afgepaste sereniteit van Bach en de theatrale ‘gekte’ van Kagel. Ze overtuigen met beide, een prestatie van formaat.